Gùi có nắp trong đời sống người Mơnông

Gùi là vật dụng gần gũi, phổ biến, không thể thiếu trong lao động sản xuất và sinh hoạt hằng ngày của người Mơnông nói riêng, cộng đồng dân tộc Tây Nguyên nói chung. Trong đó, gùi có nắp được dùng để đựng những vật dụng quý như: nhạc cụ, trang sức, quần áo...

Người Mơnông xưa có lối sống du canh, du cư nên sinh hoạt hằng ngày rất đơn giản. Chiếc gùi ra đời và gắn bó với đời sống người Mơnông từ lâu đời là vật chuyên dụng của các thành viên trong gia đình vận chuyển lương thực, thực phẩm... và cất giữ những vật quý.

Đan lát mây tre là một trong những nghề thủ công truyền thống của người Mơnông. Bất cứ nam thanh niên nào cũng đều được ông cha dạy đan các vật dụng dùng trong sinh hoạt gia đình, từ đơn giản là bện sợi dây đeo gùi bằng mây đến làm những công đoạn phức tạp dần. Với đôi tay khéo léo, đàn ông Mơnông đã tạo ra nhiều sản phẩm từ những loại cây trong rừng như tre, nứa, song, mây... Riêng dây mây, người thợ để từng đoạn dài gác trên xà nhà hay gác bếp, khi cần mới lấy xuống, cắt ngắn theo kích thước cần thiết, đem nhúng nước, chẻ ra rồi dùng để buộc.

Đối với người Mơnông có rất nhiều vật dụng được đan bằng tre, nứa, mây, nhưng phổ biến nhất là các loại gùi, dụng cụ phơi lúa gạo, dụng cụ đánh bắt cá. Trong đó, gùi có nhiều loại, gùi hình tròn, hình ống, lớn nhỏ khác nhau. Người Mơnông thường đan loại gùi miệng loe tròn, quấn mây chẻ nhỏ, đế là những tấm tre được lạng mỏng, hơ trên lửa để uốn thành hình vuông.

Gùi thông dụng như gùi lúa, gùi củi... người đàn ông Mơnông nào cũng đan được nhưng riêng gùi có nắp phải là nghệ nhân tay nghề giỏi mới làm được. Bởi loại này có cách đan hơi khác, đan theo khối hình trụ tròn, nắp khum tròn chóp nón. Người thợ giỏi có thể đan 2 lớp nan, đan nan nổi, đan cài nan nhuộm màu... đều được. Trên nắp gùi đan các dải hoa văn theo lối kép gồm hai đường viền khác nhau chạy song song đều đặn. Việc tạo hoa văn trên gùi có nắp không phải bằng cách quét sơn sau khi sản phẩm đã hoàn tất, mà tiến hành đồng thời trong lúc đan. Các nan màu đen, đỏ theo ý đồ của nghệ nhân sẽ được nhuộm trước, sau đó lần lượt đan cài vào và hiện dần trên sản phẩm. Những chiếc gùi hoa văn có giá trị cao hơn gùi thường và dùng cất giữ vải vóc, váy áo, mền, đồ trang sức, các vật dụng quý trong gia đình.

 Để đan một chiếc gùi hoàn chỉnh, nghệ nhân phải tỉ mỉ, kiên nhẫn và mất khá nhiều thời gian (từ 15-30 ngày). Trước hết phải vào rừng tìm kiếm nguyên vật liệu, chủ yếu là cây mây, lồ ô thẳng, đẹp, không quá già cũng không quá non rồi chặt thành từng đoạn, ngâm nước suối qua lớp bùn cho đủ độ dẻo. Công đoạn tiếp theo là chẻ lạt, lạt cũng cần phải trơn nhẵn, đều để có độ kín và tạo hoa văn đẹp trên thân gùi, thể hiện tài năng khéo léo, tính thẩm mỹ và kinh nghiệm lâu năm của người đan. Những sợi lạt tạo hoa văn được vót trước khi làm gùi. Gùi được dựng khung bằng những chiếc nan thẳng đứng, sau đó đan từ dưới lên. Tới miệng nẹp thêm thanh tre, buộc chéo những sợi mây chẻ nhỏ cho chắc chắn, sau cùng mới làm đế.

Người Mơnông theo tín ngưỡng đa thần (vạn vật hữu linh), họ cho rằng tất cả vật dụng sinh hoạt hằng ngày đều có một vị thần cư ngụ và cai quản. Vì vậy, chiếc gùi do tự tay người Mơnông đan, trao đổi hoặc mua về đều phải làm lễ cúng thần, lễ vật hiến sinh thường là 1 ché rượu cần nhỏ và 1 con gà trống tơ. Chủ nhà đứng ra làm lễ cúng và lấy huyết con vật hiến sinh đã pha với rượu bôi lên miệng gùi để mời thần linh về dự và phù hộ cho gia đình khỏe mạnh, của cải dồi dào, làm ăn phát đạt...

Ngày nay trong mỗi gia đình, gùi không còn phổ biến bởi những vật dụng hiện đại đã và đang thay thế sản phẩm thủ công, đồng thời thế hệ trẻ không còn mặn mà học và tiếp nối nghề truyền thống. Gùi đựng có nắp hay các loại gùi thông thường khác đang bị mai một và trở nên quý hiếm.